Kurkuma – właściwości, zastosowanie i przeciwwskazania

Kurkuma (łac. Curcuma longa L.) to gatunek byliny z rośliny imbirowatych, który występuje w przyrodzie pod kilkoma różnymi nazwami. Przez wielu nazywana jest ona ostryżem długim, ostryżem Zohary, kurkumą długą, ostryżem indyjskim, żółcieniem, szafranicą lub szafranem indyjskim. W staroarabskim nazewnictwie roślina ta nazywana była „kurkum” – określenie to pozostało z nami do dziś. Warto również dodać, że w języku angielskim kurkuma tłumaczona jest jako „turmeric”, co prawdopodobnie pochodzi od łacińskiego zwrotu „terra merita” i nawiązuje do żółtego barwnika mineralnego (ochra) – sproszkowana kurkuma do złudzenia przypomina ten barwnik.

Powszechnie kurkuma nazywana jest także złotem Indii, co ma związek nie tylko z jej cennymi właściwościami, ale również z faktem, że jako przyprawa jest ona obecna w krajach dalekowschodnich już od co najmniej 2 500 lat. Pierwsze wzmianki o kurkumie można znaleźć w starożytnych księgach asyryjskich o ziołach. Co ciekawe, w swoich zapiskach z podróży do Chin wspominał o niej też Marco Polo. To właśnie za jego czasów, w XIII wieku, kurkuma dotarła wraz z arabskimi kupcami do Europy.

Mówiąc o roślinie kurkumy, należy wspomnieć również o niezwykłej roli, jaką pełni ona w Indiach i w krajach Dalekiego Wschodu. Od tysięcy lat kurkuma jest używana podczas różnego rodzaju ceremonii hinduistycznych, w tym m.in. wesel oraz uroczystości religijnych odbywających na takich obszarach jak Bengal, Pendżab oraz Gujarat. Co więcej, kurkuma jest wykorzystywana do tworzenia specjalnych naszyjników, które zastępują ślubne obrączki. W trakcie festiwalu Tamil Pongal kwiaty kurkumy przekazywane są natomiast jako ofiara dziękczynna dla boga słońca, Suryanu (z uwagi na intensywny, żółto-pomarańczowy kolor roślina ta jest silnie związana ze słońcem). Warto również zaznaczyć, że żółty kolor kurkumy traktowany jest jako jeden z siedmiu ośrodków energetycznych w ciele człowieka, określany jako „ośrodek władzy”.

Kurkuma jest rośliną, która wywodzi się z Azji, a jej głównym producentem są Indie. Znajdziemy ją również w Chinach, a także na terenie Azji Południowo-Wschodniej – w Indonezji, Wietnamie, na Filipinach oraz w Tajlandii. Za największego producenta kurkumy uważa się Nizamabad, indyjskie miasto, które jest zarazem najważniejszym centrum handlowym kurkumy na świecie.

Łodyga kurkumy osiąga zazwyczaj około 100 cm wysokości, natomiast długość cienkiego kłącza tej rośliny (o średnicy na poziomie zaledwie 10-15 mm) wynosi od 5 do 6 cm. Liście wyrastające z dolnej części łodygi kurkumy są lancetowate, szerokie (nawet do 15 cm) i ostro zakończone, natomiast ich długość osiąga do 50 cm. Co ciekawe, liście kurkumy rosną w rzędach – w każdym rzędzie znajduje się od 4 do 6 liści, które delikatnie otaczają łodygę. Kwiaty kurkumy rosną na długich i nagich pędach kwiatostanowych (kwiatostanem jest w tym przypadku lekko zielonkawy kłos), mają rurkowaty kielich i żółty odcień.

Chociaż kurkuma jest rośliną wywodzącą się z dalekiej Azji, to w Polsce również możemy ją hodować w warunkach domowych. Wystarczy, że znajdziemy dobrej jakości kłącze, które posiada europejski certyfikat uprawy biologicznej, który daje nam pewność, że roślina ta nie zawiera pestycydów. Kłącza kurkumy sprzedawane są zazwyczaj w małych kawałkach. Warto wybrać 4-5 zdrowych kłączy, natomiast resztę przechowywać w lodówce i spożywać w dowolnym momencie.

Kolejnym ważnym krokiem jest znalezienie odpowiedniego stanowiska pod uprawę kurkumy. Powinno być ono dobrze nasłonecznione – kurkuma lubi poranne słońce i popołudniowe, lekkie zacienienie. Podłoże pod uprawę kurkumy powinno być żyzne i bogate w składniki pokarmowe o kwaśnym odczynie. Dobrze, by gleba była lekko wilgotna, jednak należy uważać, by nie była też zbyt morka. Suche podłoże powoduje natomiast utratę liści i kwiatów kurkumy.

Chcąc posadzić kurkumę, jej kłącza należy umieścić w gruncie w okolicach kwietnia lub maja - kurkumę uprawianą w doniczce można posadzić już w marcu. Głębokość sadzenia kurkumy wynosi około 10 cm, natomiast odległość pomiędzy roślinami powinna wynosić około 35-40 cm. Warto pamiętać również o odpowiedniej pielęgnacji uprawy – kurkuma powinna być regularnie podlewana (nawet codziennie), nawożona przynajmniej raz w miesiącu i odchwaszczana. Po przekwitnięciu należy ograniczyć jej podlewanie i zrezygnować na pewien czas z nawożenia.

Najważniejszym składnikiem, który odpowiada za specyficzny smak i wygląd kurkumy, a zarazem za jej cenne właściwości lecznicze, jest kurkumina, czyli przeciwutleniacz polifenolowy należący do grupy kurkuminoidów, który posiada silne działanie przeciwzapalnym. W kłączu ostryżu długiego znajdziemy od 0,5% do 5% kurkuminy, która zawiera takie składniki jak: witaminy z grupy B (B1, B2, B3, B6, B9), witaminę E i K, a także mikroelementy, takie jak mangan, potas, wapń, żelazo, magnez, cynk, miedź, sód oraz potas.

Co ciekawe, kłącze kurkumy jest zbudowane w 60% ze skrobi (jednego z najpopularniejszych węglowodanów), natomiast pozostałą część stanowią: błonnik (20%), białko (7%) oraz tłuszcze (5%). Roślina ta zawiera także liczne olejki eteryczne oraz związki polifenolowe. 100 g sproszkowanej kurkumy zawiera 354 kcal, natomiast nie zawiera ani grama cholesterolu.

Surowcem o właściwościach leczniczych, a zarazem przyprawą używaną powszechnie w kuchni jest kłącze kurkumy. Niezwykłą moc tej rośliny jako pierwsi odkryli Chińczycy – uważa się, że w celach terapeutycznych mogła być ona wykorzystywana nawet 10 000 lat temu. Początkowo kurkuma stosowana była w łagodzeniu dolegliwości związanych z bólem brzucha oraz leczeniu stanów zapalnych.
Dziś kurkuma cieszy się dużą popularnością nie tylko na Dalekim Wschodzie, ale także w kulturach zachodnich. Istnieje coraz więcej badań naukowych, które odkrywają nowe zastosowania kurkumy w medycynie niekonwencjonalnej. Do 2015 roku odnotowano 116 badań klinicznych, które wskazują na liczne dziedziny i potencjał kurkumy w zwalczaniu wielu chorób, w tym m.in. nowotworów, chorób przewodu pokarmowego oraz zaburzeń poznawczych.

O właściwościach leczniczych ziół przeczytasz w artykule Leczenie ziołami – na czym polega fitoterapia?.

Kurkuma od setek lat stosowana jest w celu leczenia takich chorób jak owrzodzenia, trudności z gojeniem się ran, czerwonka, kolka, żółtaczka, świerzb, zapalenie spojówek oraz sezonowe przeziębienia i katar. Niezwykłe działanie przeciwzapalne kurkumy potwierdzają amerykańscy naukowcy, którzy twierdzą, że zawarta w niej kurkumina jest w stanie podnieść poziom katelicydyny (CAMP), która to z kolei zapobiega wielu infekcjom o podłożu wirusowym, bakteryjnym i grzybiczym.

Warto również dodać, że kurkuma jest nieoceniona nie tylko w profilaktyce wielu infekcji wirusowych, ale także podczas ich leczenia, ponieważ skutecznie chroni organizm przed namnażaniem się kolejnych wirusów w komórkach. Wyniki badań przeprowadzanych nad kurkumą są bardzo obiecujące w kontekście walki m.in. z alfawirusami, które powodują takie schorzenia jak końskie zapalenie opon mózgowych.

Jak zaznaczają niemieccy naukowcy z Instytutu Medycyny i Neurofizjologii w Julich, kurkuma jest w stanie przyspieszać procesy naprawcze zachodzące w mózgu człowieka, w czym kluczową rolę odgrywa zawarty w niej tumeron. Jest to związek odpowiedzialny za pobudzenie procesu namnażania komórek nerwowych w mózgu oraz wsparcie naprawy mózgu po przebytej chorobie lub urazie. Takie stwierdzenie pozwala przypuszczać, że tumeron, a także sama kurkuma będzie mogła być w przyszłości stosowana w leczeniu choroby Alzheimera czy też udaru mózgu.

Kurkuma jest rośliną, która pobudza wydzielanie enzymów trzustkowych, gastryny oraz sekretyny. Co więcej, wykazuje ona delikatne działanie rozkurczające (przez co jest pomocna podczas PMS) oraz przeciwbakteryjne, m.in. na szczep bakterii Helicobacter pylori, które mają duży wpływ na rozwój wrzodów żołądka. Kurkuma często spotykana jest zatem jako jeden ze składników preparatów stosowanych w zaburzeniach trawienia oraz dysfunkcji trzustki.

Warto przy tym zaznaczyć, że substancje zawarte w kurkumie, w tym głównie kurkumina, chronią komórki wątrobowe, w związku z czym preparaty z kurkumą są zalecane pacjentom zmagającym się z niewydolnością wątroby, objawiającą się problemami z wydzielaniem żółci, a także ze stanami zapalnymi miąższu wątroby oraz zapaleniem dróg żółciowych.

Kurkumina zawarta w kurkumie wykazuje przede wszystkim działanie przeciwzapalne i przeciwutleniające. Warto jednak wiedzieć, że roślina ta ma duże znaczenie w profilaktyce i leczeniu wielu chorób nowotworowych, takich jak m.in. rak skóry, płuc, jamy ustnej, przełyku, żołądka, wątroby, trzustki, jelita cienkiego, okrężnicy, prostaty, pęcherza moczowego, szyjki macicy, gruczołu piersiowego, a nawet chłoniak. Kurkumina jest w stanie hamować procesy tworzenia komórek nowotworowych na wszystkich etapach rozwoju guza, a także wspiera działanie chemoprewencyjne.

Jak już wspomnieliśmy wcześniej, kurkuma zawiera dużą ilość błonnika, który wspomaga trawienie i przyspiesza proces przemiany materii. Usprawniona praca układu pokarmowego przekłada się zatem na szybszy metabolizm tłuszczów i węglowodanów, co z kolei chroni przed nadmiernym odkładaniem się tkanki tłuszczowej i pomaga w zachowaniu zdrowej, szczupłej sylwetki.

Działanie hepatoprotekcyjne kurkumy sprawia natomiast, że roślina ta usprawnia proces oczyszczania organizmu z toksyn, co również ma korzystny wpływ na odchudzanie. Ponadto, regularnie przyjmowana kurkuma reguluje poziom cukru we krwi, co jest ważne nie tylko w kontekście osób zmagających się z zaburzeniami gospodarki cukrowej, ale także tych, które szukają naturalnego sposobu na zmniejszenie łaknienia.

Kurkuma znajduje swoje zastosowanie przede wszystkim w kuchni, gdzie jest stosowana jako odrębna przyprawa lub jako składnik mieszanek przyprawowych, np. curry. Warto jednak podkreślić, że kurkuma jest najlepiej przyswajalna przez organizm po uprzednim podgrzaniu i połączeniu z tłuszczami. Do czego dodawać zatem kurkumę? Sproszkowana kurkuma świetnie sprawdza się jako składnik wielu potraw, np. duszonych warzyw, mięsa, zupy lub ryżu. Wystarczy zaledwie szczypta kurkumy, by potrawa nabrała dzięki niej piękny, intensywnie żółty kolor.

Kurkuma wykorzystywana jest nie tylko w kuchni, ale także w kosmetyce, gdzie stosuje się ją m.in. do barwienia szminek lub płukanek do włosów. Olejek z kurkumy jest natomiast jednym z wyjątkowych składników perfum, w których dominują orientalne nuty. Działanie przeciwzapalne kurkumy sprawia natomiast, że roślina ta jest stosowana także w maseczkach do twarzy dla osób z cerą tłustą lub trądzikową.

Jak dowodzą liczne badania naukowe, kurkuma jest rośliną o bardzo silnym działaniu, dlatego też zaleca się spożywanie jej w małych ilościach, czyli około ¼ łyżeczki sproszkowanej kurkumy dziennie, co odpowiada około 6 mm świeżego korzenia. Zgodnie z zaleceniami wydanymi przez Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa żywności  dopuszczalna wartość dziennego spożycia kurkuminy wynosi od 0-3 mg/kg masy ciała.

Jak pić kurkumę? Doskonałym sposobem jest przygotowanie naparu z kurkumy, który postawi nas na nogi w momencie podczas osłabienia organizmu. Wystarczy pokroić kurkumę na plasterki i zaparzyć ją z wodą, imbirem oraz cytryną. Kurkumę można zetrzeć także na tarce i wycisnąć z niej sok, który następnie warto dodawać do koktajli, jogurtów lub zaparzonej herbaty.

Ostrożność podczas przyjmowania kurkumy powinny zachować przede wszystkim osoby z niedrożnością dróg żółciowych i z kamieniami żółciowymi, ponieważ roślina ta może nasilać u nich dolegliwości bólowe. Co więcej, kurkuma pobudza działanie leków przeciwzakrzepowych, dlatego też osoby stosujące leki rozrzedzające krzew lub przyjmujące leki przeciwcukrzycowe powinny skonsultować się z lekarzem przed rozpoczęciem stosowania tej przyprawy. Kurkuma w ciąży również nie jest dobrym rozwiązaniem – kurkumina przyjmowana w zbyt dużych ilościach może powodować skurcze macicy u ciężarnych, a tym samym przyczynić się do przedwczesnego porodu lub poronienia.

W ostatnim czasie coraz więcej osób zadaje sobie również pytanie: „czy kurkuma szkodzi na nerki?”. Otóż, pomimo że Agencja ds. Żywności i Leków (FDA) stwierdza, że substancje zawarte w kurkuminie są względnie bezpieczne, to sama przyprawa przyjmowana w zbyt dużych ilościach może mieć niekorzystny wpływ na nerki. Potencjalnym ryzykiem w tym przypadku jest powstanie kamieni nerkowych, co ma związek z podniesionym stężeniem szczawianu w moczu. Należy jednak pamiętać, że trzymając się ustalonych norm spożycia kurkumy, przyprawa ta wykazuje pozytywne działanie u osób zmagających się z przewlekłą niewydolnością nerek. Kurkumina poprawia bowiem kondycję nerek, obniża poziom markerów zapalnych i zmniejsza uszkodzenia nerek.

Kurkuma może być przyjmowana np. w formie soku, jednak należy pamiętać, by nie przekraczać zalecanej dziennej dawki kurkuminy. Z pozoru drobna nierozwaga może powodować szereg skutków ubocznych, takich jak m.in. biegunka, nudności, zgaga, refluks, zawroty i ból głowy, wysypka, a także nasilenie choroby dróg żółciowych. Co więcej, osoby spożywające duże dawki kurkumy mogą mieć problem z krwawieniami oraz nadmiernym obniżeniem poziomu glukozy - stan ten jest szczególnie niebezpieczny w przypadku osób z cukrzycą, które przyjmują dożylnie insulinę. Na szczęście takie skutki uboczne są obserwowane wyłącznie u niewielkiego odsetka osób. W większości przypadków nawet tak duże dawki kurkuminy jak 8 000 mg/dobę są dobrze tolerowane przez organizm.

Kurkuma wchodzi również w interakcję z wieloma lekami, w tym m.in. rozrzedzającymi krew, antydepresantami, lekami stosowanymi podczas chemioterapii i chorób serca, antybiotykami oraz lekami przeciwhistaminowymi (o działaniu przeciwalergicznym). Spożywanie kurkumy równocześnie z tymi preparatami może w znacznym stopniu zmieniać ich działanie.